مؤلف معتقد است كلمات قرآن با حذف مكررات و مشتقات حدود 1860 كلمه است، در این كتاب همه كلمات فوق یكى یكى بررسى شده است. ایشان در توضیح برخى كلمات به معنى لغوى اكتفا ننموده و براى بسیارى از كلمات، تفاسیر و توضیحات لغوى، ادبى، علمى، اجتماعى و تاریخى ذكر نموده است. این توضیحات تقریبا براى تمام اعلام قرآن آورده شده است، و به ترتیب به پاره‏اى از موضوعات قرآن پژوهى نیز پرداخته است. شیوه نقد را در معانى لغوى، مباحث علمى و دیگر قسمت‏ها نیز، پیشى گرفته و با استدلال مطالب خود را مطرح مى‏نماید، مانند ماده« ابّ» و« ابد» و یا بحث علمى ماده« بحر». در نهایت مى‏توان گفت: قاموس قرآن در تبیین و تفسیر واژگانى قرآن كریم به لحاظ گزیده گویى و بیان روان و استوار، اكنون از مراجع و منابع قرآن پژوهى در ایران تلقى شده است.

بخش های کتاب

کتاب حاضر در 7 جلد به چاپ رسیده است. كلمات قرآنى زیر ماده یا ریشه هر كلمه وارد شده است، و بخشى از آیه قرآنى كه در بردارنده آن كلمه است، در زیر كلمه درج گردیده است. در برابر هر یك از لغات قرآنى، معناى فارسى آن را آورده به ترجمه آیات نیز پرداخته است.

و با توجه به تخصصى شدن تألیفات و اینكه مطالب لغوى، شأن نزول، تاریخى، تفسیرى و علمى در این كتاب كنار هم آورده شده، به نظر مى‏رسد تفكیك آنها با عنوانهاى مشخص و گویا، كمك شایانى به پژوهشگران خواهد نمود. مؤلف براى هر لغت، ریشه و ماده آن را ذكر كرده، آیات را بیان داشته و ترجمه مى‏كند، امّا در بقیه مشتقات فقط برخى آیات آنها را آورده، معنا نموده و توضیح داده است و خود كلمات مشتق شده از آن ماده را قبل از آیه، ثبت نكرده است. بدیهى است كه ثبت مشتقات دیگر پژوهشگران را در دستیابى به آیات و معانى و توضیحات آن، یارى مى‏نماید. درباره اینكه كلمه مورد بحث چند بار در قرآن آمده و مواردى كه راجع به آنها بحثى انجام نمى‏گیرد، كدامند، روش ثابتى در پیش گرفته نشده است، به نظر مى‏آید اشاره به تعداد استعمال كلمه در قرآن و ذكر آدرس مواردى كه بحثى از آنها نمى‏شود، پژوهشگر را از مراجعه به معجم‏هاى لغوى قرآنى دیگر بى‏نیاز مى‏كند.

انگیزه نگارش

مؤلف در مصاحبه با مجله بینات انگیزه خود را چنین بیان مى‏كند: من در نوشتن قاموس قرآن دو فكر اساسى داشتم: یكى این كه احساس كردم بر طبق آیه شریفه 12 سوره یس:«انا نحن نحیى الموتى و نكتب ما قدموا و آثارهم و كل شى‏ء احصیناه فى امام مبین»اگر یك اثر بعد از خود بگذارم، بهتر خواهد بود. اثر مالى نداشتم، قهرا گفتم: باید یك اثر دینى داشته باشم. آن وقت فكر كردم، دیدم كتاب‏هایى كه نوشته مى‏شود، باید رواج هم داشته باشد. این‏ها بعد از مدتى، بازنشسته مى‏شوند و در قفسه‏ها قرار مى‏گیرند. گفتم: كتابى بنویسم كه پیرامون یك كتاب جاویدان باشد، كه این‏ها از بركت آن، همیشه بمانند. به نظرم آمد، همین قاموس قرآن را بنویسم.»

ارزش کتاب

مؤلف محترم در جواب سؤالى كه در مجله بینات از ایشان درباره امتیاز قاموس قرآن نسبت به واژه‏نامه‏هاى دیگر، شده است جواب داده‏اند: مسأله این است كه یك دفعه آن را با مفردات راغب مقایسه بكنیم، مفردات راغب فقط به قسمت لغات پرداخته است و به قسمت‏هاى دیگر نپرداخته است و خیلى هم موجز است. در اینجا( قاموس قرآن) اولا دقت شده است كه الفاظ و كلمات از لغت‏هاى معتبر ترجمه و نوشته شود، آن وقت تقریبا مى‏شود گفت: خودش هم یك تفسیر موضوعى مختصر است، یك دائرة المعارف مختصر براى قرآن كه انسان بتواند هر كلمه‏اى در آن را كه احتیاج به مطالعه داشته باشد، پیدا كند. در آن‏جا) قاموس قرآن) نوعا اقوال مختلف هم نقل شده است". 

وضعیت نشر

قاموس قرآن از تاریخ اتمام تألیف( اردیبهشت 1354 ش) توسط دارالكتب الاسلامیة در تهران، چاپ و منتشر گردید و تا سال 1374 ش بیش از ده بار تجدید چاپ گردیده است. قاموس با 7 جلد در 3 مجلد با مقدمه‏اى كوتاه از مؤلف ارائه شده است، هر صفحه آن به دو ستون مساوى تقسیم و مطالب در آن نوشته شده است. آیات قرآن با خطى متمایز از متن و نام سوره و شماره آیات كاملا قابل تشخیص از متن اصلى است. در انتهاى جلد آخر مؤلف محترم اجمالى از شرح حال و آثار قلمى خویش را به همراه تشكر از ناشر به تحریر درآورده‏اند.

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "قاموس قرآن